عوامل محیطی بر رفتار کودکان تاثیر می گذارند و همین عوامل محیطی برای کودکانی که به واسطه ی ژن ها، خلق و خو و مشکلات هنگام تولد در خطر هستند، احتمال خطر را کاهش می دهند.
در این مقاله قصد داریم عواملی که در شکل گیری اختلال نافرمانی مقابله جویانه و اختلال سلوک تاثیر میگذارند را مورد بررسی قرار دهیم.
مشخص شده است که عوامل مربوط به بافت خانوادگی (والدین، ساختار خانواده، آسیب روانی، تعارض زناشویی و دلبستگی والد_کودک)، آموزش های فرزند پروری (تنبیه سخت، صمیمیت و نظارت)، عوامل مرتبط با همسالان (دوستی، عدم پذیرش از سوی همسالان و گروه های همسال منحرف)، عوامل مربوط به جامعه و مدرسه (مشکلات در محله و ویژگی های مدرسه) و عوامل رسانایی همگی با بروز رفتار ضد اجتماعی و مشکل سلوک کودکان در ارتباط هستند. عوامل محیطی در تداوم اختلال های رفتار اغتشاشگر نقش دارند. هر چند شواهد روز افزون نشان می دهد که عوامل محیطی هم از طریق تعامل خود با عوامل فردی در شروع اختلال ها نقش منحصر به فرد و مهمی ایفا می کنند. عوامل خطر به شکلی دو سویه روی رفتار کودکان اثر می گذارد و برخی عوامل خطر (فرزند پروری) می توانند اثرات عوامل عمومی (افسردگی والدین و تعارض زناشویی) را کاهش دهند.
یافت های اجتماعی که کاملاً نزدیک آنهایی هستند که کودک بیشترین زمانش را در آنها سپری می کند و احتمالاً بیشترین تاثیر را بر رفتار کودک دارند (برای مثال محیط خانواده، محیط مدرسه، گروه های همسال). محیط های گسترده تر کودکان مثل محله ها، کلینیک های پزشکی، مراکز اجتماعی و مراکز تفریحی درون جوامع آنها هم می توانند روی کودکان تاثیر بگذارند؛ اما اغلب با روشی غیر مستقیم. اغلب فشارهای ایجاد شده از سوی جامعه و خانواده، به آشفتگی هایی در تلاش های والدین برای پرورش و تربیت کودکان شان منتهی می شود. برای مثال توانایی های والدین برای تعامل مثبت و کنش گرا با کارکنان مدرسه (تقاطع نظام های خانواده و مدرسه) می تواند به رفتار مثبت کودکان کمک کند. همزمان با رشد و تحول کودکان، عوامل خطر انباشته می شود و انباشتگی درون زیست بوم آنها، رفتار ضد اجتماعی کودکان را بالا می برد. این عوامل خطر می توانند درون طبقه های چند گانه ای مفهوم سازی شوند: عوامل زیستی و خلقی کودک، بافت خانوادگی، بافت محله ای، بافت همسالان و عواملی که بعدها در کودک پدیدار می شود از جمله؛ فرآیندهای شناخت اجتماعی و تنظیم هیجانی آنها. مدل بافت اجتماعی_شناختی نشان میدهد که عوامل مشخصی از بافت خانواده و جامعه (مشکلات محله، افسردگی مادر، حمایت اجتماعی اندک، تعارض زناشویی و وضع نامناسب اجتماعی_اقتصادی) روی مشکلات رفتاری برونی ساز کودکان تاثیر مستقیم دارند و هم از طریق تاثیر گذاری بر فرآیندهای کلیدی واسطه ای (آموزش های فرزند پروری، شناخت اجتماعی و تنظیم هیجانی کودکان و روابط کودکان با همسالان) تاثیر غیر مستقیم دارند.
تاثیر محیط بر ویژگی های زیستی
تعدادی از عوامل محیطی وجود دارد که بر مغز کودکان و عملکردهای روان شناختی آن تاثیر می گذارد و به پرخاشگری منتهی می شود. این عوامل محیطی شامل قرار گرفتن مادران در معرض الکل، متادون، کوکایین و کمبودهای تغذیه ای شدید می شود. در یک مطالعه ی پیگیری روی افرادی که در طول جنگ جهانی دوم (گرسنگی زمستان هلند، ۱۹۴۴_۱۹۴۵) در معرض کمبودهای تغذیه ای شدید بودند، کمبود تغذیه ای شدید در سه ماهه ی نخست یا دوم بارداری با ابتلا به اختلال شخصیت ضد اجتماعی در بزرگسالی در ارتباط بود. تاثیرات منفی تغذیه ی بد پس از تولد هم می تواند ادامه یابد. همان طور که مشخص شده است، سو تغذیه در ۳ سالگی با پرخاشگری بیشتر در ۸ سالگی، مشکلات برونی سازی در ۱۱ سالگی و اختلال سلوک بیشتر در ۱۷ سالگی در ارتباط بوده است. به خاطر اینکه، ارتباط میان سو تغذیه ی زود هنگام و مشکلات برونی ساز در ۱۱ سالگی با متغیر هوش بهر کم شده بود، به نظر می رسد که سو تغذیه، کودک را در معرض کمبودهای عصبی_شناختی قرار می دهد که به نوبه ی خود در مشکلات رفتار برونی سازی موثر است. مصرف مواد افیونی و کوکایین توسط مادر در طول بارداری می تواند بر رشد جنین تاثیر بگذارد و مشکلات رفتاری کودکان را هنگامی که به ۴ سالگی می رسند، پیش بینی کند. مشخص شده است که سیگار کشیدن مادران در طول بارداری از نظر آماری پیش بینی کننده ی مشکلات سلوک کودکان و آغاز زود هنگام رفتارهای بزهکارانه است. شواهد موجود در پژوهش های حیوانی نشان می دهد که مصرف مواد مخدر توسط مادر می تواند روی مغز جنین تاثیرات مستقیم داشته و سیگار کشیدن مادران می تواند باعث کمبود اکسیژن برای جنین شود. دیگر عوامل خطر مانند مشکلات هنگام تولد و شماری از عوامل زیستی مانند واکنش به کورتیزول، تستسترون، مقدار غیر طبیعی سروتونین و خلق و خو، همگی در مشکلات سلوک کودکان موثر است؛ اما تنها زمانی که عوامل محیطی مانند فرزند پروری سخت گیرانه و وضع نامناسب اجتماعی_اقتصادی هم وجود داشته باشد. وقتی صفات خلق و خوی کودکان به عنوان عوامل خطر، در سطح بررسی شد، الگوهای مشابهی از یافته ها به دست آمد. نوزادان بهانه گیر و بداخلاق و کودکان کاملاً فعال و کودکان هراسان در خطر بروز رفتار پرخاشگرانه و همراه با مشکل سلوک قرار دارند؛ اما تنها زمانی که چنین کودکانی والدینی با نظارت ضعیف و تربیت سخت گیرانه داشته باشند. در مطالعه ای تازه روی ۶۴ پسر کلاس چهارم و پنجم، در پسرانی که سبک خلق و خوی کاملاً فعالی داشتند که از سوی والدین نظارت ضعیفی روی آنها انجام می شد و در پسرانی که کاملاً هراسان بودند و با سخت گیری بسیار زیادی پرورش یافته بودند، مقدار بیشتری پرخاشگری آشکار بود. اگر کودکان بسیار فعال به خوبی مورد نظارت قرار می گرفتند، احتمالاً از رفتارهای پرخاشگرانه ی آنها به نحو بهتری بازداری می شد. به نظر می رسد اگر کودکان بسیار هراسان با شدت زیاد تنبیه شوند، احتمالاً در مورد نشانه های خصومت از سوی دیگران بیش از مراقب خواهند بود و از آن پس بیشتر به رفتار پرخاشگرانه می پردازند. برای کودکان هراسان میزان کمتر فرزند پروری سخت گیرانه، حفاظت کننده بود. بنابراین بافت خانوادگی کودکان به عنوان کم کننده ی کلیدی گرایش نهفته ی کودکان به پیامد ضد اجتماعی عمل می کند. مشکلات هنگام تولد از جمله تشنج آبستنی، فروپاشی بند ناف، زایمان با فورسپس (قاشقک) و کم اکسیژنی جنین، خطر خشونت متعاقب و مشکلات سلوک پایدار در طول زندگی را میان کودکان افزایش می دهد؛ اما عمدتاً زمانی که نوزادان بعدها محیط خانوادگی نامناسب، فرزند پروری خشن یا ناهماهنگ و عدم پذیرش از سوی مادر را تجربه کنند.
عوامل مربوط به بافت خانواده
فقر
فقر هم یکی از عوامل خانوادگی است که می تواند روی پرخاشگری و مشکلات سلوک کودک تاثیر بگذارد می توان از جمله آنها فقر، استرس ها و ناسازگاری درون خانواده را نام برد. وضع بد اجتماعی_اقتصادی و فقر در خانواده با ارتکاب جنایت در نوجوانی در ارتباط بوده است و در خانواده های با درآمد اندک کودکان مشکلات رفتاری اغتشاشگر بیشتری را تجربه می کنند. فقر بجای آنکه تاثیر مستقیم و ساده بر اشتیاق ها و رفتار کودکان داشته باشد، بر دیگر فرآیندهای خانواده تاثیر می گذارد و به ویژه آموزش های والدین که به واسطه ی تاثیر فقر رخ می دهند. فشار اقتصادی به خانواده بر عوامل خانوادگی مانند افسردگی والدین، تعارض زناشویی و خصومت والدین تاثیر می گذارد و این عوامل خانوادگی به مقدار بیشتر مشکلات سلوک در نوجوانان منتهی می شود. نکته ی قابل توجه این که تاثیر افزایش درآمد بر رفتار کودکان کم کننده پیشرفت در روابط والد_کودک بود. همان طور که درآمد خانواده کاهش می یافت والدین کمتر به کودکان خود می پرداختند و کمتر بر تامین نیازهای هماهنگ برای رفتار کودکان خود تمرکز کردند.
ساختار خانواده
کودکانی که در خانواده های تک والد پرورش یافته اند، ممکن است مشکلات رفتاری بیشتری بروز دهند (پیرسون و همکاران ۱۹۹۴, وادن کییرنان و همکاران، ۱۹۹۵). یک دلیل این که کودکان با یکی از والدین زندگی می کنند آن است که والدین ممکن است به تازگی طلاق گرفته باشند. با این حال مطالعات همه گیر شناختی و بالینی نشان می دهد خطرات اصلی در سازگاری رفتاری کودکان با تغییرات ساختاری خانواده از این نوع در ارتباط است که در درجه ی اول به خاطر ارتباط با کشمکش میان والدین است تا جدایی تنها از والدین. به علاوه احتمالاً مادران مجرد بیشتر از مادران متاهل میزان بالای فشار اقتصادی و دیگر فشارها را تجربه می کنند و این افزایش فشار می تواند در افزایش رفتارهای مسئله دار نوجوانان موثر باشد. محدودیت های زیادی به این خاطر که مادر تنها مراقب است، ممکن است دشواری های مضاعفی را در پرورش کودکان ایجاد کند. در کودکانی که با مادران نوجوان و مجرد بزرگ می شوند، احتمالاً پرخاشگری به طور خاصی افزایش می یابد که تا حدی به این خاطر است که مادر نوجوان ممکن است به لحاظ رشدی برای تامین فرزند پروری متمرکز بر پاسخ گویی به کودک، آماده نباشد.
مسائل روانی والدین و نقش آن در شکل گیری اختلال نافرمانی
اختلال های روانی در والدین با دامنه ای از اختلال های روان شناختی در کودکان در ارتباط بوده است. پرخاشگری کودکان با عوامل زمینه ای خانواده مانند مجرم بودن، سو مصرف مواد و افسردگی والدین در ارتباط بوده است.
وجود رفتار ضد اجتماعی در والدین یک عامل خطر عمده برای بروز رفتار ضد اجتماعی در کودکان است و به طور ویژه تا حدی با مشکلات سلوک پایدار در طول زندگی در ارتباط بود. سابقه ی حبس والدین یک پیش بین خطر بالاتر و ورای محرم بودن والدین در پیش بینی بزهکاری کودکان است. همانطور که عوامل ژنتیکی و محیطی نشان می دهد، کشف شده است که کمتر از ده درصد خانواده های یک جامعه در بیش از نیمی از تخلفات مجرمانه ی آن موثر هستند. کودکان می توانند رفتار مجرمانه را از اعضای خانواده الگو برداری کنند و کودکان احتمالاً برای رفتار مجرمانه مستقیماً نیز تقویت می شوند.
افسردگی متداولترین اختلال روانی بین مادران است و میزان شیوع آن حدود هشت درصد است. مادران میزان بالاتری از افسردگی را تجربه می کنند که پیش آگهی مداومی برای رفتار برونی ساز بیشتری در کودکان است، به ویژه عدم تمرکز، بیش فعالی، لجبازی، پرخاشگری و بزهکاری. افسردگی مادران در پرخاشگری کودک در طول زمان موثر است، تاثیرات دو سویه هم آشکار شده است، چنانچه یافته های است که نشان می دهد نوزادان بهانه گیر و بداخلاق خطر افسردگی بیشتری را در مادران بر می انگیزد. مادران افسرده در مورد کودکان خود دیدگاه بدبینانه تر و تحریف شده دارند.
تعارض زناشویی و نقش آن بر اختلال نافرمانی
مقدار پرخاشگری زناشویی که کودک شاهد آن است، با سازگاری کودک نسبت معکوس دارد و بر اساس یک فرا تحلیل بر اختلال های رفتاری کودکان تاثیرات متوسطی دارد. تعارض زناشویی که خیلی زود و در سال های پیش دبستانی آغاز می شود، احتمالاً اختلال هایی را در فرزند پروری ایجاد می کند و این اختلال ها در میزان بالای استرس کودکان و پرخاشگری به دنبال آن موثر است. پسران و دخترانی که در خانواده های که تعارض زناشویی در آنها زیاد است، به طور ویژه در برابر مشکلات برونی سازی مانند پرخاشگری و اختلال سلوک آسیب پذیر هستند، حتی پس از آن که سن و وضع اجتماعی اقتصادی خانواده کنترل می شود. تعارض زناشویی در هر دو محیط مدرسه و خانه در رفتار پرخاشگرانه ی کودکان خردسال موثر است.
دلبستگی بین والد و فرزند و نقش آن در اختلال نافرمانی
یک جنبه ی مهم از دلبستگی خوب در سال اول زندگی این است که والدین نسبت به درماندگی نوزاد پاسخ گو باشند. در سال های بعد دلبستگی های مثبت تحول بازنمایی های روانی دیگران مهم کودک را آسان می کند. دلبستگی نا ایمن والد_کودک با رفتار پرخاشگرانه ی کودکان در ارتباط است.
تمام این عوامل خطر خانوادگی با یکدیگر همبستگی متقابل دارند؛ به ویژه با وضع اجتماعی_ اقتصادی. این عوامل خطر گسترده در برخی موارد از طریق تاثیر بر فرآیندهای فرزند پروری می تواند بر رفتار کودک تاثیر بگذارد.
مهدیه رادپور کارشناس ارشد روانشناسی و مشاوره خانواده
مرکز مشاوره و امور روانشناختی رهبان