بی اختیاری ادرار یک علامت شایع در کودکان است که به تنهایی یا همراه با اختلالات دیگر بروز می کند. کودکی که سن او حداقل ۵ سال است و هنوز کنترل ادرار خود را به طور کامل به دست نیاورده و رخت خواب یا لباس خود را خیس می کند، دچار بی اختیاری ادرار شده است. عدم کنترل ادرار ممکن است به طور ارادی یا غیر ارادی رخ دهد. به طور کلی سه نوع بی اختیاری ادرار وجود دارد. گاهی این اختلال در طی روز رخ می دهد (نوع روزانه), گاهی در طی شب ( نوع شبانه) و در برخی موارد، در طی روز و شب (نوع ترکیبی) اتفاق می افتاد.
کودکان به طور طبیعی باید در سن ۵ سالگی کنترل کامل ادرار خود را داشته باشند،. برخی از کودکان هیچگاه نتوانستهاند ادرار خود را به طور کامل برای مدت یک سال کنترل نمایند، این افراد مبتلا به بی اختیاری ادرار اولیه هستند. اما کودکانی که بعد از ۵ سالگی و کنترل کامل ادرار خود مجدداً دچار تخلیه ی ادرار در رختخواب و یا مکان های نامناسب شده اند، مبتلا به بی اختیاری ادرار ثانویه هستند.
معلمان در کلاس های اول و دوم ابتدایی اغلب با این مشکل مواجه هستند و در کلاس های بالاتر معمولاً دانش آموز چندین بار در طول کلاس به دستشویی می رود و گاهی در راهرو یا حیاط مدرسه دچار بی اختیاری ادرار می شود.
نشانه ها
کودکان مبتلا به بی اختیاری ادرار، علایمی را نشان می دهند که می توان با کمک به آن ها، مشکل را شناسایی نمود:
۱_ دفع مکرر ادرار در رختخواب یا لباس (به طور ارادی یا غیر ارادی)
۲_ حداقل سن تقویمی و عقلی کودک ۵ سال است.
۳_ تخلیه ی ادرار در رختخواب یا لباس نباید ناشی از تأثیر مستقیم مصرف داروهای افزایش دهنده ی ادرار و یا حالت طبی عمومی (مانند دیابت ها یا تشنج) باشد.
۴_ تخلیه ی ادرار باید حداقل ۲ بار در هفته و به مدت ۳ ماه متوالی رخ دهد و در عملکرد تحصیلی و اجتماعی کودک اختلال ایجاد کند.
میزان شیوع
مطالعات همه گیر شناسی نشان می دهد میزان شیوع این اختلال در پسران ۶ تا ۱۵ درصد و در دختران ۳ تا ۱۲ درصد است و بی اختیاری روزانه نسبت به بی اختیاری شبانه فراوانی کمتری دارد. با افزایش سن شیوع بی اختیاری کاهش می یابد به طوری که تقریباً ۲ درصد از کودکان ۱۲ تا ۱۴ ساله دچار شب ادراری می شوند.
بی اختیاری ادرار در برخی از خانوادهها شایع تر است. در بسیاری از کودکانی که به شب ادراری مبتلا هستند، سابقه ی شب ادراری در بستگان درجه ی یک آن ها هم وجود دارد. به علاوه، احتمال ابتلا به این بیماری در کودکانی که پدر مادرشان یا هر دو سابقه ی بی اختیاری ادرار داشتهاند، به مراتب بیش تر از افراد عادی است.
عوامل مرتبط با بی اختیاری ادرار
از دیدگاه متخصصان عوامل متفاوتی نظیر ژنتیک، اختلال های عضوی و عوامل هیجانی ممکن است سبب بروز این اختلال شوند.
به نظر می رسد عوامل ژنتیکی در این زمینه نقش مهمی دارند. مطالعات نشان می دهد ۷۰ درصد کودکانی که مبتلا به این اختلال هستند، والدینشان (پدر مادر) هم سابقه ی بی اختیاری ادرار داشتهاند و شب ادراری در دوقلوهای یک تخمکی بیشتر از دوقلوهای دو تخمکی مشاهده می شود.البته، بعد از ژنتیک در بی اختیاری نوع اولیه به عنوان یک عامل قوی در نظر گرفته می شود.
اختلال های عضوی نیز ممکن است در بی اختیاری ادرار دخالت داشته باشند و منجر به ناتوانی در تخلیه ی کامل مثانه یا کاهش ظرفیت مثانه شوند.از جمله می توان به مواردی نظیر نقص در ساختمان دستگاه ادراری تناسلی، اختلال های هورمونی و عفونت های مجاری ادراری اشاره نمود.البته، بهتر است عفونت ادراری به خصوص در دختران مبتلا به بی اختیاری ادرار مورد بررسی قرار گیرند. در کودکان مبتلا به صرع بعد از حمله یا حین حمله، بی اختیاری ادرار مشاهده می شود.
بررسی ها نشان می دهد بی اختیاری ادرار در کودکانی که مشکلات عاطفی دارند فراوان تر است. رویدادهای استرس زایی مانند تولد فرزند جدید در خانواده، تغییر محل سکونت، ورود به مدرسه جدید، اختلافات خانوادگی، جدایی یا طلاق والدین در بروز بی اختیاری ادرار نوع ثانویه که معمولاً در سن ۵ تا ۷ سالگی شروع می شود تأثیر می گذارد.
عدم آموزش کافی درباره ی آداب توالت رفتن از طرف مادر و یا نامناسب بودن برخورد مادر در هنگام رفتن کودک به دستشویی نیز در بروز این اختلال نقش دارد.
مصرف آب و مایعات بیش از حد و همچنین برخی از داروهای روانپزشکی در کودکان نیز موجب تخلیه ی غیر ارادی ادرار می شود.
چگونه می توانیم کمک کنیم؟
از آنجا که مشکلات عاطفی و رویدادهای استرس زا در زندگی کودکان مبتلا به بی اختیاری ادرار بیشتر از افراد عادی مشاهده می شود، توجه به این تنش ها و مداخله ی مناسب جهت حل و رفع آن ها اهمیت ویژهای دارد زیرا ممکن است این فشارهای روانی تا دورهی نوجوانی و جوانی ادامه یابد.
علاوه بر این، بی اختیاری ادرار در سنین مدرسه به عنوان رفتاری نامناسب و قبیح از طرف اطرافیان در نظر گرفته می شود و ممکن است کودک مبتلا، مورد تمسخر و آزار هم کلاسی های خود قرار بگیرد. ناتوانی در کنترل ادرار موجب احساس شرمندگی و حقارت در کودک شده و بر اعتماد به نفس و روابط اجتماعی او تأثیر منفی می گذارد.
بسیاری از کودکان بدون هرگونه مداخله، بی اختیاری ادرار را پشت سر می گذارند و بررسی ها نشان می دهد میزان بهبودی خود به خودی در سنین ۴ تا ۶ سالگی، ۴۴ تا ۷۱ درصد است و در سنین ۵ تا ۱۹ سالگی در هر سال تقریباً ۱۵ درصد کودکان مبتلا به این اختلال، خود به خود بهبود می یابد.
امروزه، برای درمان بی اختیاری ادرار در کودک از روشهای مختلفی نظیر دارو درمانی و رفتار درمانی استفاده می شود. مؤثرترین روش درمان، استفاده از زنگ خطر ادرار است که با اولین نشانه رطوبت، صدای زنگ باعث می شود کودک از خواب برخیزید و ادرار خود را نگه دارد.
از آنجا که بی اختیاری ادرار نوع ثانویه در دانش آموزان سال های اول و دوم ابتدایی بیشتر مشاهده می شود، معلمان محترم باید نسبت به علایم بیماری و تغییرات رفتاری دانش آموزان حساس باشند و در صورت شناسایی کودکان مبتلا، والدین را برای مراجعه به مراکز مشاوره راهنمایی کنند.
توجه به این نکته ضروری است که تنبیه کردن کودکان مبتلا به این اختلال، تنها موجب تشدید بیماری می شود. مطمئنا رفتارهای محبت آمیز و حمایت های عاطفی معلمان و دلگرمی دادن به این قبیل دانش آموزان، موجب کاهش اضطراب و نگرانی شان شده و احتمال بروز این مشکل را محدود می سازد.
آگاه ساختن والدین این کودکان نسبت به ماهیت بیماری و نقش استرس ها در تشدید آن، سودمند خواهد بود. سخت گیری های بیش از حد، بی قراری انضباط افراطی، تولد فرزند جدید و یا نابسامانی های خانوادگی، زمینه را برای تشدید مشکل شب ادراری فراهم می سازد.
تغییر محل سکونت و ورود به مدرسه جدید هم می تواند موجب بروز استرس در این کودکان شود. در این شرایط، معلمان می توانند زمینه ی مناسبی را برای دوست یابی کودک و تعامل وی با همسالان مهیا سازند. به علاوه، شرکت دادن دانش آموز مبتلا در فعالیتهای گروهی، ورزشی، تفریحی و فوق برنامه در کاهش استرس ها مؤثر خواهد بود.
مهدیه رادپور کارشناس ارشد روانشناسی و مشاوره خانواده
مرکز مشاوره رهبان و امور روانشناختی رهبان