خود ارضایی نوعی تحریک دستگاه تناسلی است که در کودکان، نوجوانان یا بزرگترها رخ می دهد و به تخلیه ی هیجانی منجر می شود. این عمل در کودکان معمولا غیرارادی است و حتی ممکن است بدون شرم در حضور دیگران صورت گیرد. در حالی که در نوجوانان، امری آگاهانه و عملی انحرافی محسوب می شود. برخی از روان شناسان معتقدند خود ارضایی در نوجوانی همانند انگشت مکیدن در دوران کودکی، رفتاری عادی بوده و بسیار رایج است و آسیبی را برای فرد ایجاد نمی کند. از دیدگاه اخلاقی نیز آن را امری ناشایست نمی دانند مگر آن که از حد معینی تجاوز کند. در مقابل گروه دیگری از محققان، خود ارضایی را نوعی رفتار نابه جا تلقی می کنند که از اضطراب و تشویش درونی فرد ناشی شده و عوارض سوئی را بر جسم و روان وارد می سازد.
در متون دینی و روایات متعدد، خود ارضایی به عنوان امری حرام و ناپسند معرفی شده است که فرد را از رحمت الهی محروم می سازد. مطمئنا خداوند حکیم که آفریننده و خیرخواه بشر است و بر همه مصالح او آگاه می باشد، این عمل را به واسطه ی آسیب‌های جسمی و روانی آن، نهی و تحریم نموده است. مهمترین آسیب ها در بررسی های اجمالی عبارتند از:
۱_خود ارضایی موجب کاهش قوای جسمانی و احساس ضعف و بی حالی می شود. تکرار این عمل،مراکز عصبی را دچار حساسیت و ضعف می سازد و از دست دادن تدریجی قوای تناسلی زمینه را برای بروز ناتوانی‌های جنسی در آینده فراهم می سازد. به علاوه احتمال آسیب رساندن به دستگاه تناسلی و بروز قاعدگی‌های نامنظم در دختران در سنین بلوغ وجود دارد. مشکلات جسمی نظیر سردرد، ضعف بینایی، سرگیجه و کم خونی در کودکان و نوجوانان مبتلا، مشاهده می شود.
۲_گرچه خود ارضایی در کودکان کم تر با انگیزه لذت جنسی انجام می شود اما تکرار این عمل موجب شکل گیری یک عادت ناپسند شده و زمینه را برای گرایش های هم جنس گرایی در دوره ی نوجوانی و بزرگسالی مهیا می سازد.
۳_از دیدگاه بسیاری از نوجوانان، والدین و مربیان،خود ارضایی یک راه غیر قابل قبول و مذموم برای تخلیه ی فشارهای جنسی است و کودکان و نوجوانان مبتلا، ناچارند این عمل را به صورت مخفیانه و دور از چشم دیگران انجام دهند.از این رو دلهره و وحشتی که در حین ارتکاب عمل دارند، اضطراب و نگرانی های آن ها را افزایش می دهد.
۴_ ضعف قوای جسمانی و اشتغال ذهنی دایم به این عمل انحرافی، آمادگی کودک و نوجوان را برای تمرکز، یادگیری مطالب درسی و انجام تکالیف کاهش می دهد و در نتیجه، احتمال افت تحصیلی، مردودی و از دست دادن اعتماد به نفس در این دانش آموزان وجود دارد.
۵_کودکان و نوجوانان مبتلا به خود ارضایی، اغلب کم رو و ترسو هستند و ترجیح می دهند اوقات خود را در تنهایی و انزوا سپری کنند و به رویاها و تخیلات و افکار خود سرگرم باشند. ناتوانی در برقراری رابطه ی اجتماعی با دیگران، به تدریج حالت غمگینی و افسردگی را در آن ها تشدید می نماید.
۶_ سردی روابط زوجین و عدم رضایت از زندگی زناشویی که منشأ بسیاری از اختلافات خانوادگی است، در کسانی بیشتر است که قبل از ازدواج چنین رفتارهای ناسالمی را تجربه کرده‌اند.
نشانه ها
برخی از علایم زیر که در کودکان و نوجوانان مبتلا به خود ارضایی مشاهده می‌شود، ممکن است در افراد طبیعی به صورت مادرزادی وجود داشته باشد و یا در اثر ابتلا به بیماریهای عفونی سخت بروز کند. بنابراین علاوه بر نشانه های ظاهری باید شرح حال فرد و شرایط محیط زندگی وی را مورد توجه قرار داد:
۱_سستی و ضعف عمومی بر آن ها حاکم است.
۲_در اغلب موارد رنگ چهره آن ها پریده است.
۳_ تندخو و حساس هستند و زود عصبانی می شوند.
۴_شور و نشاط برای بازی و تحرک در آن ها دیده نمی شود.
۵_غمگین و افسرده به‌نظر می رسند و مضطربند.
۶_نسبت به دیگران بدبین هستند و مشکلات سازگاری دارند.
۷_ لرزش دست و ضعف چشم در کودکان ضعیف، کاملاً مشهود است.
عوامل مرتبط با خود ارضایی
خود ارضایی یک عمل غیر طبیعی و رفتار غیر عادی است که عوامل متعدد زیستی، عاطفی روانی و محیطی در پیدایش آن سهیم هستند. مهمترین این عوامل عبارتند از:
۱_وجود بیماریهای مختلف پوستی که همراه با خارش های شدید و مداوم باشد و همچنین عدم رعایت بهداشت دستگاه تناسلی و دفع، ممکن است موجب بروز خود ارضایی شود. در برخی موارد، وجود انگل های معده ای و کرمک سبب پیدایش خارش در مقعد و یا ورم در اطراف دستگاه تناسلی می شود و کودک یا نوجوان سعی می کند با خاراندن خود آن ها را دفع نماید. این خارش ها گاهی سبب ایجاد لذت در فرد و تکرار عمل می شود.
۲_در برخی افراد،خود ارضایی نشانه ی وجود یک نابسامانی یا مشکل روانی است. کودکان و نوجوانانی که بی قرار و مضطربند و به دنبال راهی برای کسب آرامش و غلبه بر اضطراب های خود هستند، سعی می کنند با ارتکاب به این عمل به آرامش نسبی دست یابند اما فکر کردن به عواقب و مضرات این کار و یا احساس گناه پس از آن، آن ها را مجدداً به تشویش و اضطراب دچار می سازد. بدیهی است برای رهایی از این اضطراب ناگزیر عمل خود ارضایی را تکرار می نمایند.
۳_احساس تنهایی، انزوا، سربار بودن و محرومیت از مهر و محبت به ویژه مهر مادری، بخشی از علل آن دادن کودکان و نوجوانان به خود ارضایی است. کودکان و نوجوانانی که خود را در مدرسه و خانه فراموش شده و ناخشنود می بینند، آسیب پذیرتر از کودکان عادی هستند.
۴_گاهی کنجکاوی در کودکان سبب این رفتار می‌شود. این گروه از کودکان برای شناخت تفاوت های خود با جنس مخالف، به اعضای خود حساس شده و سعی می کنند از راه های مختلف، حقایقی را کشف نمایند.
۵_ مشاهده صحنه های روابط جنسی دیگران، از عوامل مهم در لغزش نوجوانان و افراد بالغ به شمار می رود.علاوه بر این، شنیدن داستان ها و لطیفه های بد آموز، کنایه ها و مطالعه کتب نامناسب در سنین نوجوانی و بلوغ که مرحله ی بیداری جنسی است، موجب تحریک پذیری بیشتر افراد می شود.
۶_ پوشیدن لباسهای زیر تنگ و زبر در کودکان و نوجوانان سبب تحریک می شود. این عامل در گرایش نوجوانان به خود ارضایی مؤثر تر است و در پسران بیشتر از دختران مشاهده می شود.
۷_ برخی از انواع بازی ها و سرگرمی ها در دوران کودکی موجب تحریک فیزیکی یا توجه کودک به مسایل جنسی می شود. این تفریحات در رشد سالم و رفتارهای به هنجار کودک خلل ایجاد می کند.
۸_ گاهی ممانعت‌های غلط و شدید، تهدیدها و پرهیز دادن های مکرر والدین موجب می شود تا کودک و نوجوان نسبت به مسایل جنسی توجه انحرافی پیدا کند و در فرصت های مناسب به جست و جو و کشف مسایل بپردازد.
چگونه میتوانیم کمک کنیم؟
این تصور که برخی معتقدند خود ارضایی در کودکان و نوجوانان خود به خود درمان می شود، خطاست. بررسی های علمی نشان می دهد عدم شناسایی و درمان این مشکل در دوران کودکی و نوجوانی، آثار نامطلوبی را بر سیستم عصبی، کارکرد دستگاه تناسلی و سلامت عمومی فرد برجای می گذارد.در عین حال والدین و مربیان می توانند با انجام برخی اقدامات پیشگیرانه در سطوح مختلف به کاهش رفع مشکل کمک نمایند:
۱_ از آن جا که خود ارضایی در کودکان و نوجوانان معمولاً در مکان های خلوت و در حالت تنهایی و انزوا رخ می دهد، معلمان و مربیان باید رفتارهای دانش آموزان را در کلاس درس و اوقات تفریح تحت نظر داشته باشند و از این طریق به شناسایی دانش آموزان مشکل دار کمک نمایند.
۲_ برقراری ارتباط عاطفی و مؤثر با دانش آموزان و جلب اعتماد آن ها، شرایطی را فراهم می سازد که دانش آموزان بتوانند مسایل و مشکلات خود را مطرح نمایند و از راهنمایی های معلمان و مربیان برخوردار شوند.
۳_ در برخورد با دانش آموزان مشکل دار، به جای استفاده از شیوه های خشونت آمیز، تنبیه بدنی و یا ملامت های افراطی، بهتر است به بررسی علت ها و ریشه های این رفتار پرداخت. بدین منظور می توان با دعوت از والدین دانش آموز و طرح مسأله با شیوه ی مناسب، اطلاعات لازم را در این زمینه به دست آورد. چنان چه مشکل خود ارضایی ناشی از وجود بیماری های انگلی یا پوستی باشد، مراجعه به پزشک و درمان های دارویی ضروری خواهد بود. در غیر این صورت، ممکن است مشکلات روانی، کمبودهای عاطفی و محرومیت ها و یا شیوه های نامناسب تربیتی والدین سبب بروز خود ارضایی شده باشند. در این شرایط مراجعه والدین و دانش آموز به مشاوران متخصص، بسیار ضروری و سودمند می باشد.
۴_ نوجوانان مبتلا به خود ارضایی غالباً اراده ی ضعیفی دارند و به همین علت نمی توانند در مقابل میل به خود به انجام این عمل، مقاومت کنند. رکن در جلسات مشاوره، تکنیک ها و مهارت های لازم را در تقویت اراده به آن ها می آموزد. به علاوه، معرفی کتاب های مناسب در زمینه‌ی تقویت اراده و مطالعه آن ها راهگشا خواهر بود.
۵_در نظر گرفتن امتیازهای ویژه و مشوق های مناسب برای حضور دانش آموزان مشکل دار در فعالیت‌های ورزشی، فرصت های تنهایی و انزوای آن ها را به حداقل می رساند.
۶_ تقویت باورهای دینی و اعتقادات مذهبی، مقاومت فرد را در برابر وسوسه ها و میل به خود ارضایی افزایش می دهد. نقش معلمان و مربیان در این زمینه بسیار تعیین کننده است.
مهدیه رادپور روانشناس و مشاور خانواده
مرکز مشاوره و امور روانشناختی رهبان
