صرع یک بیماری نیست بلکه فقط نشانه ای است که می گوید گوشه ای از مغز کار خود را به خوبی انجام نمی دهد. صرع، شامل یک دسته از اختلالات عصبی است که با دوره های عود کننده ای از تغییر در الگوهای الکتریکی مغز و ایجاد تشنج همراه است. اصلی ترین مشکل مبتلایان به صرع، حمله های تشنجی است که تغییراتی را در حواس پنجگانه، رفتار و حرکات و آگاهی فرد نسبت به وضعیت خود و محیط اطرافش ایجاد می کند. این حمله ها ممکن است از چند ثانیه تا چند دقیقه طول بکشد و نوع و دفعات تکرار آن در افراد مختلف، متفاوت است. تقریباً ۶۰ درصد مبتلایان به صرع، اولین حمله ی خود را قبل از ده سالگی تجربه می کنند.
تشنج های ناشی از صرع انواع مختلفی دارند. برخی از آن ها موجب یک اختلال جزیی در هوشیاری فرد می شوند و بعضی دیگر، واکنش عمومی و شدیدی را در بدن ایجاد می نمایند. با توجه به آن که صرع کوچک و بزرگ ویژگی‌های شناختی واضح تری دارند، در این بخش به معرفی اجمالی آن ها خواهیم پرداخت.
صرع کوچک
فعالیت‌های الکتریکی بیش از حد در ناحیه‌ی محدودی از مغز موجب بروز حمله های صرع کوچک می شود. در این حمله ها، هوشیاری فرد برای چند لحظه از دست می رود و تکان های شدید عضلانی که معمولا دست ها و سر را می لرزاند، مشاهده می شود. گاهی حمله ها به شکل مات ماندن یا پلک زدن های مکرر بروز می نماید.
کودکان مبتلا به صرع کوچک ممکن است در هنگام خواندن متن، یا نوشتن دیکته دچار حمله و از دست رفتن هوشیاری شوند که در این صورت بخشی از کلمات را جا می اندازند.
صرع کوچک در کودکان شایع است و می تواند مقدمه ی شروع حمله شدیدتر و کلی تر صرع بزرگ باشد.
صرع بزرگ
در صرع بزرگ فعالیت الکتریکی بیش از حد، کل مغز را در بر می گیرد و به دنبال آن کل بدن دچار تشنج و لرزش های انقباضی می شود. این حمله که به طور معمول ۲ تا ۵ دقیقه طول می کشد غالباً با یک فریاد شروع می شود و با از دست رفتن هوشیاری، فرد به زمین می افتاد و تشنجات شدید رخ می دهد به طوری که دست و پای شخص منقبض شده و کف از دهانش خارج می شود. این تشنج های غیر قابل کنترل ممکن است آسیب‌هایی نظیر گاز گرفتن شدید زبان و ضربه به سر را در پی داشته باشد. در این شرایط، ممکن است شخص کنترل ادرار و مدفوع را نیز از دست بدهد.
در طی حمله ی صرع بزرگ، فرد هیچگونه دردی را حس نمی کند اما بعد از پایان حمله ی زمانی که آگاهی و هوشیاری خود را به دست می آورد ممکن است برای چند دقیقه احساس خستگی، گیجی و سردرگمی داشته باشد و به خواب عمیقی برود.
میزان شیوع
مطالعات جمعیت شناسی در کشورهای در حال توسعه نشان می دهد ۲ تا ۴ درصد افراد در بخشی از دوران زندگی خود حمله های تشنجی داشته‌اند و میزان بروز این حملات در کشورهای جهان سوم و همچنین مناطق شهری کشورهای توسعه‌یافته تقریباً ۲ برابر این میزان است.
حمله های صرعی در هر سنی می تواند شروع شود اما ۵۰ درصد از نمونه های ابتلا به صرع در دوران کودکی و نوجوانی آغاز شده اند و بیشترین زمان وقوع آن مربوط به ماه های اول زندگی کودک می باشد. به تدریج و با افزایش سن و نزدیک شدن به دوره ی جوانی از شدت و تکرار حمله ها کاسته می‌شود و تناوب حمله ها نیز تغییر می کند.
البته با افزایش سن در اواخر زندگی، احتمال وقوع صرع نیز افزایش می یابد به طوری که حدود ۲۵ درصد موارد بعد از ۶۰ سالگی رخ می دهد.
عوامل مرتبط با صرع
واقعیت آن است که در ۶۰ تا ۷۵ درصد موارد تشخیص داده شده، عامل ایجاد کننده صرع ناشناخته است. اما مطالعات انجام شده، عامل زیر را در بروز این اختلال مؤثر می دانند:
_ آسیب های دوران جنینی و ضربه های زایمانی که شامل موارد زیر می باشد:
زایمان های مشکل، استفاده از فورسپس، آنوکسی هنگام تولد، ضربه به سر، پرتو درمانی و ابتلای مادر به بیماریهایی مانند سرخجه و توکسوپلاسموز.
_ وجود تومور در مغز و عفونت‌های مغزی مانند مننژیت
_ ضربه های شدید مغزی
_ آسیب های عروقی مانند خونریزی های درون مغزی، آمبولی مغزی
_ تشنج های خوش خیم ناشی از تب در دوران کودکی
مطالعات انجام شده نشان می‌دهد در بسیاری از موارد، وراثت در پیدایش صرع دخالت ندارد. گرچه در برخی افراد، زمینه و گرایش ارثی برای بروز اختلالات تشنجی وجود دارد اما قبل از این که شخص دچار تشنج شود باید تغییراتی در پیام های الکتریکی که سلولهای مغزی به یکدیگر ارسال می کنند، رخ دهد.
البته توجه به این نکته ضروری است که هر شخصی در طول دوران زندگی خود امکان تجربه یک حمله ی تشنجی را دارد اما حمله هایی که فاقد تکرار و تناوب هستند، صرع محسوب نمی شوند.
چگونه می توانیم کمک کنیم؟
کودکان مبتلا به صرع در مراحل اولیه ی شروع حمله ها از نظر میزان هوش تفاوتی با دیگران ندارند اما در صورتی که حمله ها شدید باشد و تکرار شود، رشد و تکامل قوای ذهنی به تدریج صدمه می‌بیند. علاوه بر این، حمله های صرعی موجب از دست دادن هوشیاری و تمرکز حواس فرد شده و پس از خاتمه ی آن ها نیز حالت خستگی و گیجی باقی می ماند. در نتیجه، در روند یادگیری و توانایی‌های کلامی دانش آموزان مبتلا، اختلال ایجاد می کند.در این گروه از کودکان،احتمال افت تحصیلی و بروز ناسازگاری‌های رفتاری نیز وجود دارد.
مطالعه‌ی اطلاعات مندرج در شناسنامه ی سلامت دانش آموزان و یا مصاحبه با والدین در هنگام ثبت‌نام، به مسؤلین محترم مدارس کمک می‌کند تا در جریان بیماری ها و مشکلات بهداشتی آن ها قرار گیرند. کودکان و نوجوانان مبتلا به صرع که در مرحله‌ی درمانی قرار دارند و به طور منظم و مداوم داروهای ضد تشنج را مصرف می کنند، می توانند همانند سایر دانش آموزان در فعالیت‌های آموزشی و پرورشی مدرسه شرکت نمایند، البته این گروه از دانش آموزان در محیط مدرسه به برخی مراقبت ها نیاز دارند که در زیر بدان اشاره می شود:
۱_ لازم است معلمان محترم در اوایل سال تحصیلی و به طور محرمانه در جریان مشکل دانش آموزان مبتلا قرار گیرند. از آن جایی که ممکن است این افراد در حین انجام تکالیف و یا تدریس معلم دچار حمله، از دست دادن هوشیاری و یا حواس پرتی شوند، حفظ خونسردی و صبر و حوصله در برخورد با آن ها و در صورت نیاز، تکرار مطالب برای آن ها بسیار کمک کننده خواهد بود.
۲_ مصرف برخی از داروهای ضد صرع، حالت خواب آلودگی در فرد ایجاد می کند. با این حالت نباید دانش آموز را مورد سرزنش و اهانت قرار داد و یا از کلاس اخراج نمود. نشستن این دانش آموزان در ردیف‌های جلوی کلاس و قرار گرفتن در دید معلم، زمینه را برای توجه بیشتر به آن ها فراهم خواهد کرد.
۳_ با توجه به آن که دانش آموزان مبتلا به صرع به بیماری خود واقف هستند و ابتلا به این اختلال در توانایی‌های کلامی و روند یادگیری آن ها تأثیر منفی می گذارد، ممکن است از نظر اعتماد به نفس در سطح پایینی قرار داشته باشند. از این رو، باید به آن ها کمک کرد تا توانایی‌ها و محدودیت‌های خود را به درستی بشناسند و انتظارات واقع بینانه‌ای از خود داشته باشند و برای رسیدن به آرمان ها و اهداف خود، تلاش و پشتکار جدی تری داشته باشند.
۴_ گاهی دانش آموزان مبتلا به صرع، سعی می کنند با بزرگ نمایی بیماری خود، حس ترحم و همدردی سایر دانش آموزان و معلمان را جلب نمایند و از حمایت‌های عاطفی آنان برخوردار شوند. گرچه ارتباط عاطفی و صمیمانه ی معلم به آن ها کمک می کند تا مشکلاتشان را بهتر بپذیرند و برای غلبه بر آن تلاش کنند، اما باید مراقب بود تا زمینه برای ایجاد وابستگی های افراطی میان معلم و دانش آموز فراهم نشود.
۵_ ارتباط مستمر با والدین کودکان مبتلا به صرع و راهنمایی آن ها در جهت توجه به نیازهای عاطفی این کودکان در محیط خانواده و نظارت بر نحوه ی تکالیف درسی ضروری به نظر می رسد.به علاوه، شرکت در جلسات مشاوره به آن ها کمک می کند تا ضمن آشنایی با ماهیت بیماری و روند درمان بر فشارهای روانی خود غلبه نموده و از شیوه های کار آمد تری برای تربیت فرزندشان استفاده نمایند.
۶_ برخی از دانش آموزان مبتلا به صرع با توجه به وضعیت درمانی خود در ساعات مدرسه نیز نیاز به مصرف دارو دارند. با توجه به احتمال فراموشی و همراه نداشتن دارو، لازم است مسؤلین محترم مدارس از طریق ارتباط با والدین، مقادیری از دارو را در مدرسه داشته باشند و از نحوه‌ی مصرف آن نیز مطلع باشند تا در صورت نیاز استفاده شود. گاهی ممکن است دانش آموز در کلاس درس یا محیط مدرسه دچار تشنج شود، در این صورت توجه به نکات زیر سودمند خواهد بود:
_ آرامش خود را حفظ کنید:
به طور طبیعی حملات تشنجی سبب ایجاد ترس در افراد ناظر می شود. در وهله‌ی نخست، آرامش خود و سایر دانش آموزان را حفظ کنید و به آن ها اطمینان دهید این حمله ها به طور معمول چند دقیقه ادامه دارند و به اقدامات پزشکی ویژه ای نیاز نیست. به خاطر داشته باشید شخصی که دچار تشنج شده است اغلب فاقد هوشیاری کامل است بنابراین باید به حرکات غیر ارادی اندام ها توجه کنید.
_ برای سهولت تنفس باید یقه ی لباس را باز کنید.
_ در صورت امکان، شخص را روی زمین آزاد گذاشته و اشیای سخت، تیز و داغ را که می توانند بر اثر تماس با بدن فرد به او آسیب رسانند از او دور کنید. در این گونه موارد باید از بالش یا پتو برای محافظت از سر بیمار استفاده نمود.
_ تلاش برای نگه داشتن فردی که دچار تشنج شده است ممکن است منجر به واکنش‌های شدید و پرخاشگری غیر ارادی شخص شود.
_ هیچگونه مواد خوردنی و آشامیدنی به شخص ندهید. تلاش برای باز کردن دهان شخص مبتلا، ممکن است موجب آسیب رساندن به دندان ها و فک بیمار شود.
_ بعد از پایان تشنج، سر بیمار را به یک طرف برگردانید تا بزاق و مواد دیگر از دهانش خارج شود.
_ اگر مدت زمان تشنج بیش از ۵ دقیقه باشد و یا در فاصله ی زمانی اندک حمله ی جدیدی تکرار شود، باید برای مراقبت های ویژه فوراً با اورژانس تماس بگیرید.
_ پس از خاتمه ی حمله، در صورتی که فرد دچار اضطراب و آشفتگی است، سعی کنید با رفتار محبت آمیز و همدلی به او آرامش داده و روحیه اش را تقویت نمایید. گاهی ممکن است فرد نیاز به استراحت داشته باشد و خوابیدن به بیمار کمک می‌کند تا از نظر فکری و جسمی به حالت عادی باز گردد.
_ پیشنهاد می شود معلمان محترم در فرصتی مناسب اطلاعاتی را درباره ی ماهیت این اختلال در اختیار دانش آموزان قرار دهند و آن ها را برای همدلی و کمک به هم کلاسی خود ترغیب نمایند.
مهدیه رادپور کارشناس ارشد روانشناسی و مشاوره
مرکز مشاوره و امور روانشناختی رهبان