خشم و عصبانیت بخشی از زندگی ماست. احساسی که هر کودکی آن را به گونه‌ای تجربه می‌کند و در واقع نوعی برانگیختگی و هیجان شدید هنگام روبرو شدن با محرک‌های نامناسب محیطی است.
مواردی چون تجاوز به حقوق و مالکیت، حمله و آزار کلامی و جسمی، طرد شدن و مجبور کردن فرد به انجام کاری که به آن علاقمند نیست از جمله مواردی هستند که باعث خشم و عصبانیت در کودکان می‌شوند.
خشم و عصبانیت احساس پذیرفته شده است و نمی‌توان کسی را به خاطر داشتن چنین احساسی سرزنش کرد ولی واکنش‌های رفتاری متعاقب این احساس است که خطوط قرمز را مشخص می‌کند مانند :
۱. تخریب اموال و شکستن وسایل
۲. آسیب رساندن به خود
۳. آسیب رساندن به دیگران، داد و فریاد کردن و ناسزا گویی، قشقرق راه انداختن، پرت کردن چیزی به طرف کسی.
آنچه احساس عصبانیت را از خشونت و پرخاشگری مجزا می‌کند بروز رفتارهای نامناسبی است که فرد یا به صورت ناگهانی و بدون برنامه‌ریزی قبلی و یا به شکل حساب شده و با نقشه قبلی انجام می‌دهد و با یکی از جنبه‌های آسیب به خود، دیگران یا اموال و وسایل همراه می‌باشد.
پرخاشگری نسبت به خود شامل رفتارهایی مانند کتک زدن خود، کوبیدن سر به دیوار، بریدن بدن با چاقو یا تیغ و در نوع شدید آن اقدام به خودکشی به روش های مختلف است.
پرخاشگری نسبت به دیگران شامل رفتارهایی چون فحاشی و ناسزاگویی، تهدید و ترساندن، کتک زدن و هول دادن دیگران و کلاً حمله به دیگران با دست یا سلاح است. تخریب وسایل و اموال شامل شکستن، خراب کردن و پرت کردن وسایل، اقدام به آتش افروزی و غیره می‌باشد.
بر اساس شکل بیرونی رفتار و احساس و نیت درونی فرد پرخاشگر ممکن است انواع متفاوتی از پرخاشگری را ببینیم به طور مثال :
پرخاشگری های غیرمستقیم، نهانی یا با نقشه و برنامه‌ریزی قبلی:
گاهی ممکن است فرد به طور پنهانی، زیرکانه و با نقشه و برنامه‌ریزی قبلی اقدام به آسیب رساندن به دیگری یا از بین بردن و تخریب اموال او بکند مانند کودکی که صندلی اتوبوس و سرویس مدرسه را پاره می‌کند یا روی ماشین دیگران خط می‌اندازد، یا کسانی که دست به دزدی می‌زنند یا در نهان بر علیه دیگران دسیسه می‌چینند و از نظر شغلی، تحصیلی یا خانوادگی برای کسی مشکل ایجاد می‌کنند. این افراد کسانی هستند که در دوره کودکی تشخیص هایی مانند اختلال نافرمانی_مقابل جویانه یا اختلال سلوک و در سنین بزرگسالی مسائلی چون اختلالات شخصیتی برایشان مطرح است گرچه پرخاشگری های ناگهانی و بدون برنامه ریزی قبلی هم در این افراد دیده می‌شود.
این افراد معمولاً در زمان انجام رفتارهای پرخاشگرانه آرام هستند و بدنشان از نظر ضربان قلب، فشار خون، رنگ و دمای پوست در وضعیت آرامش قرار دارد. آنها در پایان رفتار پرخاشگرانه نیز احساس ندامت و پشیمانی ندارند. در درمان پرخاشگری افراد تکنیک‌های رفتاری_شناختی کاربرد بیشتری دارد و دارو برای آنها کمتر سودمند واقع می‌شود.
پرخاشگری های مستقیم، بیرونی و ناگهانی:
گاه فرد بدون برنامه‌ریزی قبلی و به طور ناگهانی در موقعیتی قرار می‌گیرد که برای او قابل تحمل نیست، عصبانی می‌شود و حمله های جسمانی و کلامی شدیدی را نسبت به خود، دیگران یا وسایل و اموال نشان می‌دهد. پس از فروکش کردن حمله خشم معمولاً این افراد از کار خود شرمسار و پشیمان می‌شوند، خود را سرزنش می‌کنند و ممکن است از دیگران معذرت بخواهند. معمولاً این افراد در زمان حمله عصبانی، برافروخته و ملتهب هستند و علائمی چون تنفس سریع، تپش قلب پوست گر گرفته و برافروخته و عضلات منقبض شده دارند. در درمان پرخاشگری این افراد ممکن است دارو موثرتر باشد گرچه تکنیک‌های رفتاری نیز کاربرد دارد.
مواردی که در کودکان و نوجوانان با پرخاشگری همراهی دارند:
گاه این سوال پیش می‌آید که آیا پرخاشگری علامت و نشانه‌ای از یک اختلال روانپزشکی است؟ موارد زیر بیماری‌هایی هستند که ممکن است یکی از علائم آنها حملات عصبانیت، خشونت و پرخاشگری باشد :
۱) اختلال بیش فعالی_کم توجهی که با علائمی چون پرتحرکی ، رفتارهای تکانشی و مشکل توجه و تمرکز همراه است. معمولاً پرخاشگری در این کودکان به صورت تکانشی و ناگهانی رخ می‌دهد و پس از فروکش کردن حمله خشم این‌ها افرادی هستند که از رفتار خود پشیمان و نادم می‌شوند و عذرخواهی می‌کنند.
۲) اختلال سلوک و اختلال نافرمانی مقابل جویانه که با علائمی چون لجاجت، رفتارهای مقابل جویانه، نافرمانی و عدم پذیرش دستور از منبع قدرت، اذیت و آزار حیوانات، زیر پا گذاشتن قوانین اجتماعی و غیره همراه می‌باشد. در این افراد هر دو نوع پرخاشگری های نهانی و غیر مستقیم و پرخاشگری های تکانشی و ناگهانی دیده می‌شود گرچه نوع اول فراوان تر است.
۳) اختلالات خلقی و اضطرابی: اضطراب، وسواس، افسردگی و تغییرات خلقی مثل اختلال دو قطبی در کودکان و نوجوانان می‌تواند با عصبانیت و پرخاشگری همراه باشد. این اختلالات معمولاً با پرخاشگری‌های ناگهانی و بدون برنامه ریزی قبلی و با احساس ندامت و پشیمانی بعدی همراه هستند.
۴) موارد دیگری که با پرخاشگری همراهند اختلالاتی هستند مانند کم توانی ذهنی ، اختلالات نافذ رشد ، سایکوزها ، ضربه مغزی ، ضایعات و بیماری‌های مغزی ، صرع ، مصرف مواد مخدر و برخی از داروها ، واکنش‌های روانی نسبت به تنش‌ها و فشارهای زندگی و….
بنابر این دلایل زیست شناختی و ارثی رفتارهای پرخاشگرانه در پسران بیشتر دیده می‌شود. پسران مبتلا به بیماری‌ها و اختلالات روانی نیز مانند اختلال بیش فعالی کم_توجهی یا اختلالات خلقی بیشتر علائم بیرونی مانند پرخاشگری از خود بروز می‌دهند در حالی که در دختران علائم درونی مانند اضطراب و افسردگی را بیشتر می‌بینیم. هرچند رفتارهای خشن و پرخاشگرانه به طور معمول در پسران بیشتر دیده می‌شود اما نباید پرخاشگری و خشونت را در پسران رفتاری معمول و طبیعی پنداشت. در برخی از باورهای رایج جامعه این نگرش دیده می‌شود که «پسر بچه است… پسرها همینطورند…. بزرگ که شود خودش خوب می‌شود، یا این رفتارها مربوط به دوره بلوغ است، گذراست و برطرف می‌شود». ارتباط دادن مسائل و مشکلات جدی به طور نامناسب به سن یا جنس خاص و عادی سازی آن باعث پیچیده‌تر شدن مشکلات و به تعویق انداختن حل مسئله می‌شود. وجود پرخاشگری غیرطبیعی با مشخصات ذکر شده در بالا نیاز به ارزیابی دقیق کارشناسانه و مداخلات درمانی دارد.
آنچه والدین می‌توانند انجام دهند:
۱. به کودکان بیاموزید خود را آرام سازند.
می‌توان از ۵ حس کودکان (لامسه، بویایی، چشایی، شنوایی، بینایی) برای آرام کردن آنها هنگام خشم استفاده کرد. گوش دادن به موسیقی، کشیدن نقاشی، دویدن، بیرون رفتن و قدم زدن، پاشیدن آب به صورت، فشردن خمیر بازی، شل کردن و سفت کردن عضلات، نفس‌های عمیق و آهسته کشیدن، خوردن خوراکی یا نوشیدنی و غیره. همه کمک می‌کنند تا پاسخ مناسب‌تری در مقابل احساس خشم نشان بدهیم.
۲. به کودکان مهارت های ارتباط و بیان و ابراز احساس را بیاموزید.
به کودکان بیاموزید که چگونه درخواست‌ها یشان را مطرح کنند، چگونه با روشی قاطعانه و نه پرخاشگرانه در مقابل رفتارها و خواسته‌های نامطلوب دیگران بایستند و همزمان با آن که به احساسات و عواطف دیگران احترام می‌گذارند احساس ناراحتی خود را بیان کنند.
۳. مهارت حل مسئله را به کودکان بیاموزید.
به کودکان بیاموزید که راه حل های مختلفی برای حل یک مشکل وجود دارد. کمک کنید یاد بگیرند چگونه راه حل های مناسب‌تر و احتمالاً سودمند برای هر دو طرف یک رابطه را پیدا و انتخاب کنند.
۴. به شوخی گرفتن
شوخی یک پادزهر خوب برای خشم است. به کودکان یاد بدهید حتی در شرایط سخت و دشوار به جنبه شوخی و خنده‌دار آن موقعیت‌ها توجه کنند.
۵. به کودکان بیاموزید که در زمان خشم چه کارهایی را انجام دهند و چه کارهایی را انجام ندهند.
کارهای ممنوع:
🔴 شکستن وسایل.
🔴 فریاد زدن بر سر کسی.
🔴 آسیب رساندن به خودشان.
🔴 قشقرق راه انداختن.
🔴 پرت کردن چیزی به طرف کسی.
کارهای مجاز:
🟢 گریه کردن در یک محل خلوت.
🟢 نقاشی کشیدن.
🟢 صحبت کردن راجع به موضوع ناراحت کننده.
🟢 پاره کردن روزنامه های قدیمی یا خط خطی کردن آنها.
🟢 دور شدن از موقعیت.
🟢 بازی با گل یا خاک.
🟢 نفس عمیق و آهسته کشیدن.
🟢 کمک خواستن.
🟢 گوش دادن به موسیقی.
🟢 رفتن به جایی ساکت و آرام.
🟢 نوشتن.
۶. سخنرانی و نصیحت کارساز نیست، در عوض سعی کنید خودتان الگوی فرزندتان باشید.
۷. از کمک متخصص بهره بگیرید.
در صورتی که نتوانستید با روشهای بالا مشکل رفتارهای پرخاشگرانه کودک خود را حل کنید از متخصصین کمک بگیرید تا درمان های دارویی و غیردارویی لازم را در مورد کودک به کار گیرند.
دوستان گرانقدر می توانید سوالات و نظرات خود را در قسمت دیدگاه یادداشت کنید تا در اولین فرصت پاسخ گو باشیم.
امید سخاوت کارشناس مشاوره و راهنمایی
مرکز مشاوره و امور روانشناختی رهبان