خانواده درمانگران اغلب در مورد چگونگی انجام درمان در مواقعی که مراجع یک کودک ۷ ساله است که تمایلی برای افشای دغدغه هایش یا صحبت در مورد احساسات خود ندارد، با چالش مواجه هستند. در مواقعی والدین نسبت به مشارکت در درمان بی میل بوده و حتی نسبت به بررسی نقش های خودشان در مشکلات خانواده اکراه بیشتری دارند. در بعضی موارد درمانگران به ویژه در مواقعی که والدین، پزشکان و سایر متخصصان بالینی بر دیدگاهی فردی در مورد آسیب شناسی روانی تاکید دارند، از درک تاثیر خانواده بر روی کودک غافل می مانند. در حالی که ما هرگز نمی خواهیم به روزهایی برگردیم که والدین به دلیل اسکیزوفرنی یا سایر مشکلات فرزندان سرزنش می شدند، اما به همان اندازه هم از والدینی ناخرسندیم که فرزندانشان را برای درمان تحویل داده و یک ساعت بعد برای بردن آنها مراجعه می کنند. صرف نظر از اینکه آیا والدین بر شکل گیری مشکل یک کودک تاثیر می گذارند یا نه و بدون در نظر گرفتن چگونگی این تاثیر، ما مطمئن هستیم که والدین می توانند بخشی از یک چاره جویی موفقیت آمیز باشند. بنابراین باید بتوانیم موانع مشارکت والدین را مورد ارزیابی قرار دهیم.
اغلب، والدین مشکل کودک خود را درک نمی کنند و نمی دانند چگونه می توانند به حل آن کمک کنند. بنابراین آموزش روانی می تواند بخش مهمی از کار درمانگر باشد. در عصر اینترنت و خودیاری، اغلب والدین قبل از شروع درمان، فرایند خودآموزی را شروع کرده اند. در غیر آن صورت، میتوانیم منابع آموزشی در اختیار والدین قرار دهیم. علاوه بر آن، گاهی اوقات والدین نمی دانند که چگونه باید از کودک خود حمایت کرده و منابع مورد نیاز او را فراهم آورند. در این مواقع نیز نقش درمانگر می تواند کمک به والدین برای کمک به فرزندانشان باشد. کمک به والدین برای همکاری موثر تر با مدرسه مثالی در این زمینه است. نهایتاً، ممکن است علت عدم همراهی والدین با کودک یا نوجوان خود در درمان این باشد که زندگی خود آنها_ به لحاظ هیجانی، مالی یا ساختاری_ در وضعیت دشواری است. پیدا کردن احساسی انتقاد گرانه نسبت به والدین و ایجاد اتحادی درونی با کودک، که این باور ظریف را در درمانگر ایجاد می کند که محافظ مخفی کودک است ، دام نهفته ای است که باید از افتادن در آن اجتناب کند. در عوض، در صدد درک همدلانه زندگی والدین برآید. چه چیزی مادر را به این وضعیت کشانده است؟ چگونه می توان علت بی میلی این پدر برای درگیر شدن در مشکلات فرزندش در مدرسه را درک کرد؟ در صورتی که بتوانیم به همدلی و درکی صادقانه در مورد مشکلات والدین دست پیدا کنیم، می توانیم کمک به آنها برای کمک به کودکان را شروع کنید.
درمان مشکلات متمرکز بر کودک
بخش بزرگی ادبیات مربوط به درمان کودک از مدل ((آموزش مدیریت والد)) PMT که توسط جرالد پاترسون در مرکز یادگیری اجتماعی ارگان بسط داده شد، استفاده می کنند. این مدل در ابتدا به منظور کار با جوانان ضد اجتماعی تهیه شد، اما اکنون در مورد دامنه ای از اختلالات کودکی مورد استفاده قرار گرفته است. مفروضه ی زیر بنایی این مدل آن است که مشکلات رفتاری به طور ناخواسته به وسیله ی تعاملات ناسازگارانه ی والد_ کودک ایجاد و حفظ می شوند. درمانگران به والدین آموزش می دهند تا در تعامل با فرزندان از مهارت های خاصی برای ارتقای رفتارهای حامی اجتماع و کاهش رفتار انحرافی استفاده نمایند (استرادا و پینسوف،۱۹۹۵).
از جمله ویژگی های مشترک تمامی درمان های PMT می توان به این موارد اشاره کرد:
۱.درمان بوسیله ی والدینی که مستقیماً روش ها را در منزل اجرا می کنند، اعمال می شود.
۲. والدین یاد می گیرند که مشکل رفتاری را شناسایی، تعریف و مشاهده نمایند.
۳. جلسات درمان شامل اصول یادگیری اجتماعی از جمله تقویت مثبت، تنبیه، مذاکره و قرارداد وابستگی است.
۴. این راهبردها از طریق یک مجموعه ی تجویزی از فعالیت های درمانی از قبیل الگو گیری و ایفای نقش آموزش داده می شوند.
۵. هدف برنامه ایجاد مهارت های خاص فرزند پروری است.
PMT پر کاربردترین مداخله ی خانوادگی در درمان اختلالات کودکی است. بررسی آنها از مجموعه ی پژوهش های تجربی ۲۰ ساله، موارد زیر و برخی یافته های دیگر را در مطالعه ی اختلالات رایج کودکان نشان می دهد:
۱. اختلال سلوک (از جمله اختلال بی اعتنایی مقابله ای): خانواده درمانی، به ویژه PMT یک درمان موثر برای خانواده های دارای کودکان مبتلا به اختلالات سلوک است. نگهداری این پیشرفت ها یک موضوع جداگانه است؛ به نظر می رسد تداوم دستاوردهای حاصله به واسطه ی سایر عوامل از قبیل آشفتگی زناشویی، انزوای اجتماعی یا سایر متغیرها تعدیل می شود. PMT یکی از نوید بخش ترین درمانها برای کودکان مبتلا به اختلال سلوک است.
۲.ADHD (بیش فعالی): مداخلات خانوادگی، به ویژه PMT، مهارت های مدیریت کودک را بهبود می بخشند. والدین افزایش اعتماد به نفس، کاهش استرس، و بهبود روابط خانوادگی را گزارش می کنند. تحقیقات، بیشتر نشان دهنده ی کاهش نافرمانی و پرخاشگری کودک هستند تا کاهش نشانه های اصلی ADHD از قبیل بی توجهی، تکانشگری و بیش فعالی. پژوهش ها به طور قطعی از کاربرد دارو برای درمان ADHD حمایت می کنند. درمان های بلند مدتی که رفتار درمانی را با کاربرد دارو ترکیب می کنند، پایدارترین تاثیرات را دارند.
۳. ترس ها و اختلالات اضطرابی: مشکلات اضطرابی، رایج ترین مشکلات روان شناختی گزارش شده توسط کودکان هستند و بسیاری از بزرگسالان مبتلا به اختلالات اضطرابی نیز گزارش می کنند که مشکلاتشان از کودکی شروع شده است. این اختلالات شامل هراس های مدرسه و سایر هراس ها از جمله ترس از تاریکی، ترس از مراجعه به پزشک، و ترس از جدایی از والدین می باشند. پژوهش ها حمایت محتاطانه ای را از کارایی رویکردهایی که والدین را در درمان ترس و اضطراب کودکان درگیر می سازند، نشان می دهند.
۴. اتیسم: اتیسم تنها اختلال رشدی است که مجموعه ی روشنی از پژوهش های مبتنی بر خانواده در حمایت از کارایی این درمان ها در مورد آن وجود دارد. پژوهش های مربوط به اتیسم بر آموزش والدین کودک مبتلا برای عمل کردن به عنوان معلم و درمانگر متمرکز هستند و این نشان می دهد والدین کودکان مبتلا به اتیسم می توانند از مداخلات مبتنی بر خانواده به دستاوردهای پایداری برسند. خانواده های موفق تر آنهایی هستند که فرزندان آنها کمترین میزان اختلال شناختی را دارند (عقب ماندگی ذهنی در میان کودکان مبتلا به اتیسم شایع است). همچنین این خانواده ها والدینی دارند که می توانند در یک برنامه ی درمانی پر زحمت مشارکت کنند، و علاوه بر آن از حمایت مدارسی که تلاش های آموزشی والدین در منزل را ترغیب می کنند، برخوردارند.
بررسی های جدیدتر ادبیات مربوط به درمان کودک، شواهدی را در حمایت از کارایی رفتار درمانی شناختی با محوریت خانواده، گروه درمانی شناختی رفتاری با محوریت خانواده، و آموزش های فرزند پروری برای درمان اختلالات رفتاری و شناختی در کودکان به دست می دهند (نورتی، ولز، سلیورمن و پیلی،۲۰۰۳). مهمترین درسی که از جمع بندی این متون پژوهشی می توان گرفت این است که وارد ساختن والدین منجر به نتایج بهتری برای کودکان و والدین در مورد برخی از اختلالات به ویژه اضطراب و ADHD خواهد شد.
مهدیه رادپور کارشناس ارشد روانشناسی و مشاوره خانواده
مرکز مشاوره و امور روانشناختی رهبان